بررسی تطبیقی مفهوم عقل در قرآن از دیدگاه محمد آرکون و علامه طباطبایی

نوع مقاله : علمی ترویجی

نویسندگان

1 دانش آموخته رشته تفسیر، جامعة الزهراء، قم، ایران

2 استادیار گروه مذاهب کلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

چکیده

استفاده از عقل برای تبیین معارف الهی از دیرباز مورد توجه اندیشمندان بوده و در قرآن کریم نیز بر بهره‌گیری از عقل تأکید شده است. واژه‌های «تعقلون»، «تدبرون» و... در آیات بسیاری به کار رفته که نشان‌دهندة توجه قرآن کریم به قوه عقل است. با توجه به اهمیت و جایگاه عقل در معارف اسلامی، در مقاله پیش رو با گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای، عقل‌گرایی در قرآن را از دیدگاه آرکون و علامه طباطبایی به روش تطبیقی بررسی کرده و به این نتیجه رسیده‌ایم که آرکون مفهوم عقل در قرآن را غیر از عقل برهانی و استدلالی می‌داند و با دسته‌بندی عقل اسلامی به سه دورة «شکل‌گیری اندیشة اسلامی»، «دورة کلاسیک اسلامی» و «دوران اسکولاستیک» معتقد است عقل اسلامی پیرو وحی است و واژة عقل در قرآن بیانگر عبارات احساس‌گونه و مجاز است که به هیچ وجه استدلال‌پذیر نیستند و پس از نزول قرآن کریم، رئیسان مذاهب اسلامی معارف الهی را به صورت منقول و خالی از استدلال به نسل بعد منتقل کرده‌اند؛ اما علامه طباطبایی عقل قرآنی را «مطابقت با فطرت بشری» معنا و تفسیر می‌کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Comparative Investigation of the Concept of 'Intellect' in the Quran from the Viewpoint of Muhammad Arkoun and Allamah Tabataba'i

نویسندگان [English]

  • Marziya Adhami 1
  • Mustafa Sultani 2
1 Graduated from Tafsir, Al-Zahra University, Qom, Iran
2 Assistant Professor of Theological Religions Department, University of Religions and Religions, Qom, Iran
چکیده [English]

Since long ago, the scholars have considered using one's intellect for explaining the divine knowledge. Similarly, in the Holy Quran, making use of the intellect has been stressed upon. The terms taʿqilūn and tadabbarūn and the like are found in many verses, which shows the Quran's attention to the faculty of intellect. Considering the importance and position of the intellect in Islamic teachings, we have investigated intellectualism in the Quran from Arkoun's view and that of Allamah Tabataba'i in a comparative manner by gathering library data. We then concluded that Arkoun considers the concept of the intellect in the Quran as something different from the argumentative intellect. He classifies the Islamic concept of intellect into three periods of 'formation of the Islamic thought', 'Islamic classic period', and 'scholastic period', maintaining that the Islamic intellect follows the revelation, and the term ʿaql in the Quran refers to emotional and metaphoric notions that cannot be argued. Besides, after the revelation of the Quran, the heads of the Islamic denominations have transferred the divine knowledge to the next generation with no argumentation. Allamah Tabataba'i, however, interprets the Quranic intellect as conformed to human nature. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • the intellect
  • the Quran
  • human nature
  • Allamah Tabataba'i
  • Arkoun
  1. * قرآن کریم.

    1. آرکون، محمد (2001)، الإسلام اوروبا الغرب رهانات المعنی و اردات الهیمنه، ترجمه هاشم صالح، دار الساقی، بیروت.
    2. ـــــــــــ (2003)، اﻟﻔﮑﺮ الأﺻﻮﻟﯽ و اﺳـﺘﺤﺎﻟﻪ اﻟﺘﺄﺻـﯿﻞ: ﻧﺤـﻮ ﺗـﺎرﯾﺦ آﺧـﺮ ﻟﻠﻔﮑـﺮ اﻻﺳـﻼﻣﯽ، ترجمه هاشم صالح، دار الساقی، مصر، اسکندریه.
    3. ـــــــــــ (۱۹۹۸)، قضایا فی نقد العقل الدینی کیف نفهم الاسلام الیوم، ترجمه هاشم صالح، چاپ اول، دار الطلیعه للطباعه، بیروت.
    4. ـــــــــــ (۱۳۸۹)، گفت‌وگوی بلند هاشم صالح و آرکون (اعادة اعتبار به اندیشه دینی)، ترجمه محمد جواهرکلام، چاپ اول، نگاه معاصر، تهران.
    5. ـــــــــــ (۱۹۸۶)، ﺗﺎرﻳﺨﻴﺔ اﻟﻔﻜﺮ اﻟﻌﺮﺑﻲ اﻻﺳﻼﻣﻲ، ترجمه ﻫﺎﺷﻢ ﺻـﺎﻟﺢ، ﻣﺮﻛـﺰ اﻻﻧﻤﺎء اﻟﻘﻮﻣﻲ، ﺑﻴـﺮوت.
    6. ـــــــــــ (۱۳۹۲)، تاریخمندی اندیشه اسلامی، ترجمه رحیم حمداوی، چاپ اول، نگاه معاصر، تهران.
    7. ـــــــــــ (۱۹۸۴)، «نحو تقییم و استلهام جدیدین للفکر الإسلامی»، الفکر العربی المعاصر، شمارة ۲۹، مرکز الانماء القومی، بیروت.
    8. ـــــــــــ (1378)، «گفت‌وگوی هاشم صالح با محمد آرکون، نقد عقل اسلامی و مفهوم خدا»، کیان، دورة 5، شمارة 47.
    9. اسماعیلی، مهدی (۱۳۹۷)، بازخوانی عقل با نگاهی به دیدگاه علامه طباطباییŠ، چاپ اول، بیکران دانش، تهران.
    10. بیضاوى، عبدالله بن عمر (۱۴۱۸)، أنوار التنزیل و أسرار التأویل‏، چاپ اول، دار احیاء التراث العربى‏، بیروت.
    11. جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۵)، تفسیر تسنیم، چاپ دوم، مرکز نشر فرهنگی رجاء، قم.
    12. حسینی زبیدی، محمدمرتضى (1414)، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ اول، دار الفکر، بیروت.
    13. خلجی، محمدمهدی (۱۳۷۷)، آرا و اندیشه‌های محمد آرکون، مدیریت مطالعات اسلامی سازمان ارتباطات، تهران.
    14. ـــــــــــ (1373)، «محمد آرکون و فرایند روشنفکری دینی»، کیان، دورة 6، شمارة 20.
    15. راغب اصفهانى، حسین بن محمد (۱۴۱۲)، مفردات ألفاظ القرآن، چاپ اول، دار القلم ـ الدار الشامیه، بیروت ـ دمشق.
    16. ساجدی، ابوالفضل (۱۳۹۲)، زبان قرآن (با نگاهی به چالش‌های کلامی تفسیر)، چاپ اول، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، مرکز تحقیق و توسعة علوم انسانی و مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی€، تهران.
    17. سبحانى تبریزى، جعفر (1421)، مفاهیم القرآن، چاپ چهارم، مؤسسة الإمام الصادق†، قم.
    18. سید رضى، محمد بن حسین (بی‌تا)‏، تلخیص البیان فى مجازات القرآن‏، چاپ دوم، دار الأضواء، بیروت.
    19. طباطبایى، سید محمدحسین (۱۳۶۲)، اعجاز قرآن، چاپ اول، علامه طباطبایی، بی‌جا.
    20. ـــــــــــ (۱۴۱۷)، المیزان فی تفسیر القرآن، چاپ پنجم، دفتر انتشارات اسلامى جامعة مدرسین حوزة علمیة قم‏، قم.
    21. ـــــــــــ (۱۳۷۴)، ترجمة تفسیر المیزان‏، ترجمه سید محمدباقر موسوى همدانى‏، چاپ پنجم، دفتر انتشارات اسلامى جامعة مدرسین حوزة علمیة قم‏، قم.
    22. ـــــــــــ و مرتضی مطهری (بی‌تا)، اصول فلسفه و روش رئالیسم، صدرا، تهران.
    23. طریحی، فخرالدین بن محمد (1375)، مجمع البحرین‏، چاپ سوم، مرتضوی، تهران.
    24. فراهیدى، خلیل بن أحمد (۱۴۰۹)، کتاب العین‏، چاپ دوم، نشر هجرت، قم.
    25. قرشى بنایى، علی‌اکبر (۱۴۱۲)، قاموس قرآن‏، چاپ ششم، دار الکتب الإسلامیه، تهران.‏
    26. یوسفیان، حسن (۱۳۸۳)، عقل و وحی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی سازمان انتشارات، قم.