تنقیح مبانی انسان‌شناختی آموزه کمال در عرفان نظری

نوع مقاله : علمی ترویجی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری عرفان و تصوف اسلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

2 استادیار عرفان و تصوف، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

3 استادیار فلسفه دین، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

چکیده

غایت آفرینش از منظر عرفان نظری به کمال رسیدن تک‌تک موجودات هستی است و شایسته‌ترین طریق برای تحقق آن را طریق انسان کامل دانسته‌اند. در تبیین این نگاه، پژوهش پیشِ‌رو به شیوه توصیفی ـ تحلیلی به تنقیح مبانی انسان‌شناختی ناظر به مسئله «کمال انسان» در عرفان نظری پرداخته و به این نتیجه رسیده است که رویکرد این ساحت براساس این مبانی ویژه، ازجمله دوساحتی بودن وجود انسان، «قلب» حقیقت انسانی و مقام «خداگونگی» انسان، رویکردی خدامحورانه است. ویژگی خاص انسان در عرفان نظری برخورداری از قوه «خداگونگی» است. انسان خداگونه، انسان کامل خداخواهِ خداآگاه و باریافته به مقام قرب إلی‌الله است. در ادبیات عرفان نظری، تقرب به حق «ولایت» نام دارد و مراد از آن محو انانیت و تعیّن عبد و رسیدن به مقام فنای فی‌الله است که ملاک و میزان کمال انسانی است. منهج تربیتی عرفان نظری تربیت انسان به انسان است که بر مبنای آن نفوس مستکفی با استعانت از نفوس مکتفی با سیر و سلوک قلبی در مسیر قرب الی‌الله اعتلا می‌یابند و به میزان کسب کمالات اسمایی و بقا به صفات الهی در کردار و گفتار خویش، پیوندی راسخ میان حیات طیبه و حیات معقول ایجاد کرده، صراط مستقیم عبودیت را پیموده، خداگونه می‌شوند. نیل به «خداگونگی» که خود مفهومی تشکیکی و منشأ اثرات عینی است، غایت آفرینش انسان و کمال وجود اوست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Revising the Anthropological Foundations of the Doctrine of Perfection in Theoretical Mysticism

نویسندگان [English]

  • Sayedah Aleeyeh Naqavi 1
  • Mostafa Farhoudi 2
  • Vahid Sohrabi far 3
1 PhD student of Islamic Mysticism and Sufism, University of Religions and Religions, Qom, Iran
2 Assistant Professor of Mysticism and Sufism, University of Religions and Religions, Qom, Iran
3 Assistant Professor of Philosophy of Religion, University of Religions and Religions, Qom, Iran
چکیده [English]

From the viewpoint of theoretical mysticism, the ultimate goal of creation is perfection of all creatures, and the most desirable way for it is known to be through the perfect man. In explaining this view, the present study uses a descriptive-analytical method to revise the anthropological foundations of the ‘perfect man’ in theoretical mysticism and conclude that the approach of this domain on the basis of these special foundations, including the dichotomy of the man’s existence, the man’s true ‘heart’ and his state of ‘godlikeness’, is a god-centered approach. The man’s special characteristic in the theoretical mysticism is enjoying the power of ‘godlikeness’. The godlike man is the perfect God-seeking man who knows God and has achieved the status of proximity to God. In the literature of theoretical mysticism, proximity to truth is called wilāyat, meaning elimination of the servant’s ‘self’ and I-ness and his achieving the status of annihilation in God as the criterion for human’s perfection. The educational way of theoretical mysticism is educating a man through a man, based on which the souls who seek sufficiency get help from the sufficient souls through heartfelt wayfaring to elevate in the path to proximity to God, create a strong link between the godly refined life (ḥayāt ṭayyiba) and reasonable life in proportion to acquiring divine names and keeping on divine attributes in their actions and words, cover the right path of servitude to God, and become godlike. Achieving godlikeness, which is a graded concept and is the origin for objective effects, is the ultimate goal for the man’s creation and his existential perfection.

کلیدواژه‌ها [English]

  • human’s perfection
  • heart
  • godlikeness
  • wilāyat
  1. آشتیانی، سید جلال‌الدین (1370) شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، تهران: امیرکبیر.
  2. آملی، سید حیدر (1367) المقدمات من کتاب نص‌النصوص فی کتاب فصوص الحکم، تصحیح هانری کربن، تهران: توس.
  3. ابن‌بابویه، محمد بن علی (1398ق) توحید، قم: جامعه مدرسین.
  4. ابن‌عربی، محیی‌الدین (بی‌تا) الفتوحات المکیه، بیروت: دار صادر.
  5. ــــــــ (1376ق) مجموعه رسائل ابن‌عربی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
  6. ــــــــ (1400ق) فصوص الحکم، تعلیق ابوالعلاء عفیفی، بیروت: دار الکتب العربی.
  7. ابن‌فارض، شرف‌الدین عمر (1962م) تائیه، بیروت: دار صادر.
  8. جامی، عبدالرحمن (1370) نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، مقدمه سید جلال‌الدین آشتیانی، تصحیح ویلیام چتیک، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  9. ــــــــ (1383) أشعة اللمعات، قم: کتاب بوستان.
  10. جندی، مؤیدالدین (1362) نفحة الروح و تفحة الفتوح، تصحیح نجیب مایل هروی، تهران: مولی.
  11. ــــــــ (1387) شرح فصوص الحکم، مصحیح سید جلال آشتیانی، قم: بوستان کتاب.
  12. ‌حسن‌زاده آملی، حسن (1375) نصوص الحکم بر فصوص الحکم، رجاء، بی‌جا: بی‌نا.
  13. ــــــــ (1380) گنجینه گوهر روان، قم: نشر طوبی.
  14. حکیم ترمذی (1985م) بیان الفرق بین الصدر والقلب والفؤاد واللب، تحقیق نقولاهیر، قاهره: دار احیاء الکتب العربیه.
  15. خمینی، سید روح‌الله (بی‌تا) حاشیه بر اسفار، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینیŠ.
  16. ــــــــ (1360) مصباح الهدایه، ترجمه سید احمد فهری، تهران: پیام آزادی.
  17. ــــــــ (1372) شرح چهل حدیث، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینیŠ.
  18. ــــــــ (1375) تفسیر سوره حمد، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینیŠ.
  19. ــــــــ (1376) مصباح الهدایه الی الخلافة والولایه، مقدمه سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
  20. ــــــــ (1378) سرّ الصلاة، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
  21. سجادی، سید جعفر (1373) فرهنگ معارف اسلامی، تهران: کومش.
  22. شیرازی، محمد بن ابراهیم (1419ق) تفسیر القرآن الکریم، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
  23. ــــــــ (1981م) الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت: دار احیاء تراث.
  24. طباطبایی، سید محمدحسین (1417ق) المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الإعلمی للمطبوعات.
  25. فرغانی، سعیدالدین (1379) مشارق الدراری (شرح تائیه ابن‌فارض)، تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  26. فناری، شمس‌الدین محمد (2010م) مصباح الأنس بین المعقول والمشهود، تصحیح عاصم ابراهیم الکیالی، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  27. قونوی، صدر‌الدین (1381) إعجاز البیان فی تفسیر أم القرآن، تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
  28. قیصری، شرف‌الدین محمود (1363) شرح فصوص الحکم، قم: بیدار.
  29. ــــــــ (1375) شرح فصوص الحکم، تصحیح سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران: شرکت علمی و فرهنگی.
  30. کاشانی، عبدالرزاق (1373) تأویلات قرآن، تحقیق مصطفی غالب، تهران: ناصرخسرو.
  31. ــــــــ (1377) اصطلاحات صوفیه، ترجمه محمد خواجوی، تهران: مولی.
  32. ــــــــ (1381) شرح منازل السائرین، قم: بیدار.
  33. کاشانی، عزالدین محمود (1371) مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: هما.
  34. کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق) کافی، تهران: دار الکتب الإسلامیه.
  35. گنابادی، سلطان محمد (1381) بیان السعاده فی مقامات العباده، تهران: حقیقت.
  36. لاهیجی، شمس‌الدین محمد (1371) مفاتیح الأعجاز فی شرح گلشن راز، محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران: زوار.
  37. ــــــــ (1378) مفاتیح الأعجاز فی شرح گلشن راز، تهران: کتابفروشی محمودی.
  38. نائیجی، محمدحسین (1388) ترجمه و شرح مصباح الانس، قم: آیت اشراق.