بازشناسی جایگاه عقل در ساحت عرفان با تاکید بر اندیشه ابن عربی

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه معارف اسلامی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

چکیده

این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی جایگاه عقل در ساحت عرفان را با توجه به دیدگاه محیی‌الدین عربی بررسی می‌کند. نویسنده پس از واکاوی معنای لغوی و اصطلاحی عقل، عقل و مراتب عقل، ونسبت مراتب عقل با دیدگاه عارفان را بررسی کرده، به ارزش و حجیت آن توجه می‌کند و در پایان نشان می‌دهد که گسترهٔ کاربرد عقل از نظر عارفان چگونه است. بنابر این نوشتار، عقل را در آثار عرفانی سه جا نکوهش کرده‌اند و پیروی از آن را مذموم شمرده‌اند: 1. آنجا که ادعای انحصار معرفت و شناخت می‌کند و خود را تنها راه شناخت و ابزار آگاهی می‌داند؛ 2. آنجا که عقل در گرداب خیال فرو می‌رود؛ 3. آنجا که از عین‌الیقین و شهود به علم‌الیقین بازمی‌گردد و گزارش عقل جایگزین شهود قلب می‌شود. به نظر می رسد عقل کلی و عقل جزئی می‌توانند از ارزش و اعتبار برخوردار باشند، به شرط آنکه این دومی از حدود و قلمرو خود فراتر نرود؛ چراکه اگر عقل از حدود و قلمرو خود خارج شود، نزاع اهل عرفان با دیگران آغاز می‌شود.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Recognizing the Position of Reason in the Sphere of Mysticism with an Emphasis on Ibn ‘Arabī’s Thought

نویسنده [English]

  • syyed shahab aldin hosseni
Assistant Professor, Department of Islamic Studies, Faculty of Literature and Humanities, Khwarazmi University, Tehran, Iran
چکیده [English]

This study examines the position of reason in the sphere of mysticism, using the descriptive-analytical method, considering Muḥyīddīn Ibn ‘Arabī’s viewpoint. After analyzing the literal and idiomatic meaning of reason, the author investigates the reason and its orders as well as the relation between the orders of reason with the mystics’ views, and pays attention to its value and authority, and in the end shows how the scope of application of reason is from the mystics’ point of view. According to this study, reason has been condemned in mystical works in three places and following it is considered reprehensible: 1) Where it claims the monopoly of knowledge and considers itself to be the only way of knowledge and a tool of awareness; 2) Where reason sinks into the vortex of fantasy; 3) Where it returns from certainty by sight (‘Ain-al-Yaqīn) and intuition to the certainty by knowledge (‘Ilmul al-Yaqīn), and the report of reason replaces the intuition of the heart. It seems that universal reason and particular reason can have value and validity, provided that the latter does not exceed its limits and territory: this is because if reason goes out of its limits and territory, the dispute between the mystics and the others will begin.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ibn ‘Arabī
  • mysticism
  • reason
  • orders of reason
  • particular reason
  • universal reason
  1. ابراهیمی دینانی، غلامحسین (1383)، عقلانیت و معنویت، تهران: مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی.
  2. ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (1403ق)، الاشارات والتنبیهات، قم: دفتر نشر کتاب.
  3. ابن‌عربی، محیی‌الدین (1336)، التدبیرات الالهیه فی المملکة الانسانیه، لیدن: بریل.
  4. ــــــــــــــــــــــ (1985م)، الفتوحات المکیه، تصحیح عثمان یحیی، قاهره.
  5. ــــــــــــــــــــــ (بی‌تا)، الفتوحات المکیه، بیروت: دار الصادر.
  6. ابن‌منظور، محمد بن مکرم (1414ق)، لسان العرب، بیروت: دار صادر، دار الفکر.
  7. اعوانی، غلامرضا (1383)، مولانا و جهان معاصر، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
  8. جرجانی، سید شریف (بی‌تا)، التعریفات، تهران: ناصر خسرو.
  9. جعفری، محمدتقی (1378)، عقل در مثنوی، تهران: نشر کرامت.
  10. ــــــــــــــــــــ (1382)، تفسیر و نقد در تحلیل مثنوی، تهران: اندیشه اسلامی.
  11. حافظ، شمس‌الدین محمد (1362)، لسان الغیب، تهران: امیرکبیر.
  12. دهخدا، علی‌اکبر (1341)، لغتنامه، تهران: دانشگاه تهران.
  13. راغب، حسین بن محمد (1412ق)، مفردات الفاظ القرآن، دمشق: دار العلم.
  14. ریاحی، پری (1384)، عقل از دیدگاه مولانا، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
  15. سعدی، مصلح‌الدین (بی‌تا)، کلیات سعدی، با مقدمه عباس اقبال آشتیانی، تهران: دنیای کتاب.
  16. شبستری، شیخ محمود (1369)، گلشن راز، با مقدمه صمد موحد، تهران: سیرنگ.
  17. طباطبایی، سید محمدحسین (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
  18. طریحی، فخرالدین (1416)، مجمع البحرین، تهران: کتابفروشی مرتضوی.
  19. فراهیدی، احمد بن خلیل (1410ق)، العین، قم: نشر هجرت.
  20. فیومی، احمد بن محمد (1374)، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للراضی، قم: منشورات دارالرضی.
  21. قریشی، سید علی‌اکبر (1412ق)، قاموس قرآن، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  22. مولوی، جلال‌الدین محمد (1362)، مثنوی مولوی، تهران: چاپخانه سپهر.