بررسی انتقادی راهکارهای ارائه‌شده در خصوص تبیین «رابطه علیت و اختیار» در انسان

نوع مقاله : علمی ترویجی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فلسفه اسلامی، دانشگاه باقرالعلوم، قم، ایران

2 دانشیار گروه فلسفه، دانشکده فلسفه و اخلاق، دانشگاه باقرالعلوم، قم، ایران

چکیده

این مقاله به بررسی آراء اندیشمندان درباره رابطه‌ی «علیت» و «اختیار» در انسان پرداخته است. در بسیاری از موارد دیده می‌شود که متفکران به ناسازگاری این دو مقوله اشاره می‌کنند. عده‌ای از آنها بر این باورند که اگر علیت پذیرفته شود، با توجه به ضرورتی که در اصل علیت وجود دارد، باید معلول نیز از وجودی جبری برخوردار شود و این با صدور اختیاریِ افعال از فاعلِ مرید ناسازگار است. همچنین ما ملاک اختیاری بودنِ فعل را صدور آن از جانب فاعل مرید می‌دانیم، اما اگر قدری دقیق بنگریم، می‌توان این ملاک را دچار خدشه کرد؛ آیا «اراده» خود امری ارادی است؟ اگر ارادی نباشد که ملاک اختیاری بودن فعل باطل می‌شود و اگر ارادی باشد، سر از تسلسل در می‌آورد؛ در نتیجه اختیار نفی می‌گردد. این‌گونه اشکالات باعث شده است تا نظریات متفاوتی در خصوص رابطه‌ی علیت و اختیار مطرح شود. در این تحقیق، ضمن توضیح و دسته‌بندی رویکردهای مختلف، به بررسی انتقادی آنها نیز پرداخته‌ شده است و در آخر، نظریه ملاصدرا و تابعین ایشان که بهترین پاسخ برای رفع اشکال دانسته شده است، مورد تدقیق قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Critical Investigation of the Methods Proposed for Explanation of the “Relationship between Causality and Human’s Free Will”

نویسندگان [English]

  • Mohammad Abbasi 1
  • YarAli Kurd Firooz-Ja’ie 2
1 PhD student in Islamic philosophy, Bagheral Uloom University, Qom, Iran
2 Associate Professor, Department of Philosophy, Faculty of Philosophy and Ethics, Bagheral Uloom University, Qom, Iran
چکیده [English]

One of the issues discussed among the Islamic philosophers regarding the discussion on cause and effect is the ‘final cause’. However, we must not mixed it up with the term ‘finality’ or use them interchangeably, for the final cause means ‘what the action is done for’ and finality is ‘what the motion leads to’. Among the features of the final cause is that it precedes the action and it is within the authorities of the actor, unlike the finality that follows the action and is considered the secondary perfection for the action. Following the Islamic philosophers, Allama Tabatabai has dealt with a discussion on the final cause and its precepts. In his Nihayat al-Hikma, under the discussion on the final cause, he has seemingly considered the final cause to be the same as the finality with no difference between them. However, with the evidences provided in this article, it is proved that Allama would regard them as different.

کلیدواژه‌ها [English]

  • the final cause
  • finality
  • what the action done is for
  • what the motion leads to
  • Allama Tabatabai
  • natural actors
  1. اراکی، محسن، آزادی و علیت، تهران، مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، چاپ اول، 1392.
  2. ارسطو، اخلاق نیکوماخس، ترجمۀ سید ابوالقاسم پورحسینی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، 1355.
  3. جعفری، محمدتقی، جبر و اختیار، تهران، مؤسسۀ تدوین و نشر آثار علامه جعفری، چاپ پنجم، 1387.
  4. خویی، سید ابوالقاسم، محاضرات، تقریرات محمرد اسحاق فیاض، قم، دارالهادی للمطبوعات، چاپ چهارم، 1417ق.
  5. سبحانی، جعفر، جبر و اختیار، نگارش علی ربانی گلپایگانی، قم، انتشارات مؤسسۀ امام صادق، چاپ دوم، 1387.
  6. سلیمانی، عسکری و حسن رضایی، «ضرورت علی یا جبر فلسفی»، نـور حکمـت:
    پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، دورۀ یازدهم، شمارۀ 40، 1391.
  7. صدر، سید محمدباقر، بحوث فی علم الاصول، تقریرات سید محمود هاشمی شاهرودی، قم، مؤسسة دائرةالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت، چاپ سوم، 1417ق.
  8. طباطبایی، سید محمدحسین، نهایة الحکمة، تصحیح مسلم قلی‌پور گیلانی، قم، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ اول، 1392.
  9. غزالی، ابوحامد محمد، تهافت الفسلافه یا تناقضگویی فیلسوفان، ترجمه علی‌اصغر حلبی، تهران، انتشارات زوار، چاپ دوم، 1363.
  10. فروغی، محمدعلی، سیر حکمت در اروپا، تهران، انتشار و چاپ خاشع، چاپ هفتم، 1390.
  11. فیاضی، غلام‌رضا و محمد حسین‌زاده، «تأملی در ادلۀ ضرورت علی»، معرفـت فلسـفی، دوره 12، شمارۀ 47. 1375.
  12. قدردان قراملکی، محمدحسن، اصل علیت در فلسفه و کلام، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1375.
  13. کانت، ایمانوئل، نقد عقل محض، ترجمه بهروز نظری، ققنوس، چاپ سوم، 1396.