نقد و بررسی اشکالات احتمالی بر اصل تناقض

نوع مقاله : علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه عدالت اجتماعی، پژوهشکده مطالعات اجتماعی و تمدنی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، ایران

چکیده

استحاله اجتماع نقیضین به‌عنوان ام‌القضایا جایگاه مهمی در نظام مبناگرایی دارد. این مقاله می‌کوشد با روش تحلیلی ـ انتقادی اشکالاتی را که می‌توان نسبت به این اصل وارد کرد تبیین کرده، به آن‌ها پاسخ دهد. تردید در حکایتگری این اصل و ساختار ذهنی شمردن آن، تردید در واقع‌نمایی آن، تردید در مصادیق این اصل به دلیل احتمال عدم کشف برخی از شرایط تناقض، تردید در امکان تنظیم استدلال با تکیه بر این اصل به دلیل عدم وجود گزاره‌ای مستقل از آن و درنهایت تردید در ارجاع به این اصل در تلاش‌های علمی مبناگرایان، مهم‌ترین اشکالات در این مقام‌اند. هیچ‌یک از این اشکالات وارد به نظر نمی‌رسند. استحاله اجتماع حکم ذات نقیضین است، در هر ساحت وجودی که فرض شوند. تردید در واقع‌نمایی این اصل به شکاکیت منجر خواهد شد و علم حضوری نیز مبنای تصدیق آن است. استقرایی بودن شرایط تناقض منافاتی با بداهت خود این اصل ندارد. استدلال منحصر در قیاس نیست، ضمناً براساس برخی مبانی بدیهیات اولیه هم‌عرض این اصل تکثر دارند. مبناگرایان نیز در تلاش‌های علمی خود صرفاً در مقام اقامه برهان و صرفاً بر مبنای انحصار بدیهیات اولیه به این اصل، ملزم به ارجاع استدلال‌های خود به آن هستند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Criticism and Investigation of Probable Objections to the Principle of Contradiction

نویسنده [English]

  • Mahdi Shajarian
Assistant Professor, Department of Social Justice, Research Institute of Social and Civilization Studies, Research Institute of Islamic Sciences and Culture, Qom, Iran
چکیده [English]

The impossibility of reconciliation of two contradictories has an important position as the ‘mother proposition’ in the system of foundationalism. This article attempts to explain, through an analytical-critical method, the objections that can be posed to this principle and answer them. Doubt in recounting position of this principle and considering it as a mental structure, doubt in its realism, doubt in the instances of this principle due to probability of not discovering some of the conditions of contradiction, doubt in possibility of adjusting an argument by relying on this principle due to no independent proposition of it and, finally, doubt in referring to this principle in foundationalists’ scientific efforts are among the most important drawbacks in this regard. None of these drawbacks seems to be right. Impossibility of reconciliation is the essential judgment of two contradictories, no matter in which existential sphere they are assumed. Doubts in realism of this principle will lead to skepticism, and intuitive knowledge is the foundation of affirming it. The inductive nature of the conditions of contradiction is not in conflict with the axiomaticity of this principle. Argumentation is not restricted to syllogism. Besides, according to some foundations, the primary axioms are pluralized along with this principle. In their scientific efforts, the foundationalists also are obliged, merely in the position of offering proofs on the basis of restricting the primary axioms to this principle, to refer their arguments to this principle.

کلیدواژه‌ها [English]

  • the principle of contradiction
  • foundationalism axiomatic
  • intuitive knowledge
ابن‌سینا، حسین بن عبدالله (بی‌تا)، شرح الإشارات و التنبیهات للطوسی (مع المحاکمات)، ج 1، قم: دفتر نشر الکتاب.
جوادی آملی، عبدالله (1384 الف)، تبیین براهین اثبات خدا، قم: اسراء.
ــــــــــــــــــــــ (1384 ب)، معرفت‌شناسی در قرآن، قم: اسراء.
جهان‌فکر، مصطفی و عسکری سلیمانی امیری (1394)، «ماهیت اصل امتناع تناقض و فروع سه‌گانۀ آن»، معرفت فلسفی، ش 50: 123–148.
حسین‌زاده، محمد (1388)، معرفت بشری: زیرساخت‌ها، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
ــــــــــــــــــ (1390)، پژوهشی تطبیقی در معرفت‌شناسی معاصر، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
ــــــــــــــــــ (1393)، مؤلفه‌ها و ساختارهای معرفت بشری؛ تصدیقات یا قضایا، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
ــــــــــــــــــ (1394)، معرفت‌شناسی در قلمرو گزاره‌های پسین، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
ــــــــــــــــــ (1396)، معرفت؛ چیستی، امکان و عقلانیت، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
ــــــــــــــــــ (1386)، «اصل امتناع تناقض: حکمت متعالیه و منطق فازی»، خردنامه صدرا، ش 50: 78–92.
سلیمانی امیری، عسکری (1385)، «جایگاه ام‌القضایا (اصل امتناع تناقض) در میان معارف بشری»، معرفت فلسفی، ش 11: 79–108.
شریف‌زاده، رحمن و سید محمدعلی حجتی (1390)، «بررسی و نقد دیدگاه تناقض باوری»، اندیشه دینی، ش 39: 87-108.
صادقی، رضا (1384)، «درباره اصل امتناع تناقض»، معرفت فلسفی، ش 8: 94–121.
صدرالدین شیرازی، محمد (1981م)، الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، ج 1، قم: مکتبة المصطفوی.
طاهری خرم‌آبادی، سید علی (1390)، معرفت پیشین، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
طباطبایی، محمدحسین (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، ج 1، قم: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
ــــــــــــــــــــــــ (1374)، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، ج 1، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
عارفی، عباس (1389)، بدیهی و نقش آن در معرفت‌شناسی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
فیاضی، غلامرضا (1392)، درآمدی بر معرفت‌شناسی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
کاپلستون، فردریک چارلز (بی‌تا)، تاریخ فلسفه: از ولف تا کانت، تهران: سروش.
مصباح یزدی، محمدتقی (1389)، آموزش فلسفه، ج 1، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
ــــــــــــــــــــــــــ (1363)، تعلیقه علی نهایة الحکمه، قم: در راه حق.
ــــــــــــــــــــــــــ (1384)، شرح برهان شفا، ج 1، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).